
ทิศทางการแผ่ขยายของพุทธศาสนาเถรวาทลัทธิลังกาวงศ์ เข้าสู่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้
เถรวาท โดยศัพท์แปลว่าตามแนวทางของพระเถระ เป็นชื่อของนิกายที่เก่าแก่ที่สุดในศาสนาพุทธ ฝ่ายมหายานเรียกนิกายนี้ว่าหินยาน
นิกายเถรวาทเป็นนิกายหลักที่ได้รับการนับถือในประเทศศรีลังกา (ประมาณ ๗๐% ของประชากรทั้งหมด) และประเทศในแผ่นดินเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ได้แก่ ไทย กัมพูชา ลาว และพม่า และเป็นส่วนน้อยในประเทศจีนและเวียดนาม โดยเฉพาะในมณฑลยูนนาน เนปาล บังกลาเทศที่เขตจิตตะกอง เวียดนามทางตอนใต้ใกล้ชายแดนกัมพูชา อินโดนีเซีย มาเลเซียมีนับถือทางตอนเหนือของประเทศ มีศาสนิกชนส่วนใหญ่เป็นชาวไทยและชาวสิงหล ตัวเลขผู้นับถือศาสนาพุทธนิกายเถรวาทอยู่ที่ประมาณ ๑๐๐ ล้านคน
สำหรับประเทศไทยมีผู้นับถือพุทธศาสนานิกายเถรวาทประมาณ ๙๔% ของประชากรทั้งหมด (ข้อมูลจากกรมศาสนา เฉพาะประชากรอิสลามในประเทศไทยมีไม่น้อยกว่า ๑๐ ล้านคน คิดเป็นสัดส่วนไม่น้อยกว่า ๑๕% ของประชากรไทย ไม่นับผู้นับถือศาสนาคริสต์ ฮินดู สิกข์ และไม่มีศาสนา จึงเป็นไปได้ว่าชาวพุทธในประเทศไทย อาจมีไม่ถึง ๘๐% ของจำนวนประชากรทั้งหมด)
นิกายเถรวาทได้รับการนับถือคู่กับนิกายอาจริยวาท (คือนิกายมหายาน ในปัจจุบัน)
ความเป็นมาของนิกายเถรวาท

ถ้ำสัตตบรรณคูหา (The Sattapanni caves) ข้างเขาเวภารบรรพต ใกล้เมืองราชคฤห์ ประเทศอินเดีย สถานที่ทำสังคายนาพระธรรมวินัยครั้งแรก (ปัจจุบันเพดานถ้ำถล่มลงมาปิดปากถ้ำหมดแล้ว)
หลังจากพระโคตมพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพานได้ ๓ เดือน พระอรหันตสาวกผู้ได้เคยสดับสั่งสอนของพระองค์จำนวน ๕๐๐ รูป ก็ประชุมทำปฐมสังคายนา ณ ถ้ำสัตบรรณคูหา ใกล้เมืองราชคฤห์ แคว้นมคธ ใช้เวลาสอบทานอยู่ ๗ เดือน จึงประมวลคำสอนของพระพุทธเจ้าได้สำเร็จเป็นครั้งแรก นับเป็นบ่อเกิดของคัมภีร์พระไตรปิฎกภาษาบาลี คำสอนที่ลงมติกันไว้ในครั้งปฐมสังคายนาและได้นับถือกันสืบมา เรียกว่าเถรวาท แปลว่าคำสอนที่วางไว้เป็นหลักการโดยพระเถระ คำว่าเถระ ในที่นี้ หมายถึงพระเถระผู้ประชุมทำสังคายนาครั้งแรก และพระพุทธศาสนาซึ่งถือตามหลักที่ได้สังคายนาครั้งแรกดังกล่าว เรียกว่านิกายเถรวาท อันหมายถึง คณะสงฆ์กลุ่มที่ยึดคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้า ทั้งถ้อยคำ และเนื้อความที่ท่านสังคายนาไว้โดยเคร่งครัด ตลอดจนรักษาแม้แต่ตัวภาษาดั้งเดิมคือภาษาบาลี
คณะสงฆ์เถรวาท
คณะสงฆ์เถรวาทในแต่ละประเทศ ได้แบ่งย่อยออกเป็นหลายนิกาย โดยยังคงยึดถือพระธรรมวินัยเดียวกัน

คณะสงฆ์เถรวาท ในเมืองโคลัมโบ ประเทศศรีลังกา เมื่อ ค.ศ. ๑๘๘๓ และพันเอก เฮนรี สตีล โอลคอต (สิงหล: කර්නල් හෙන්රි ස්ටීල් ඔල්කට්; อังกฤษ: Henry Steel Olcott; ๒ สิงหาคม ค.ศ. ๑๘๓๒ – ๑๗ กุมภาพันธ์ ค.ศ. ๑๙๐๗) ผู้เป็นหัวเรือหลักในการฟื้นฟูพุทธศาสนาในประเทศศรีลังกา
- ประเทศบังกลาเทศ
- สังฆราชนิกาย (Sangharaj Nikaya)
- มหาสถพีรนิกาย (Mahasthabir Nikaya)
- ประเทศพม่า
- สุธัมมนิกาย (Thudhamma Nikaya)
- ชเวจินนิกาย (Shwekyin Nikaya)
- ทวารนิกาย (Dvara Nikaya)
- ประเทศศรีลังกา
- สยามนิกาย (Siam Nikaya)
- มัลวัตตะ (Malwaththa)
- อัสคิริยะ (Asgiriya)
- วาทุลวิลา (Waturawila) หรือ มหาวิหารวังศิกศยาโมปาลีวนาวาสนิกาย (Mahavihara Vamshika Shyamopali Vanavasa Nikaya)
- อมรปุรนิกาย (Amarapura Nikaya)
- ธรรมรักษิต (Dharmarakshitha)
- คันดุโบดา (Kanduboda) หรือ ชเวจินนิกาย (Swejin Nikaya)
- ตโปวนะ (Tapovana) หรือ กัลยาณวงศ์ (Kalyanavamsa)
- รามัญนิกาย
- กัลดุวา (Galduwa) หรือ ศรีกัลยาณีโยคาศรม สังสถา (Śrī Kalyāṇī Yogāśrama Saṃstha)
- เดลดูวา (Delduwa)
- ประเทศไทย, ประเทศกัมพูชา และประเทศมาเลเซีย (ในกลุ่มชาวไทย)
- มหานิกาย (Maha Nikaya)
- ธรรมยุติกนิกาย (Dharmmayuttika Nikaya)